"Các nhà KH Việt ở nước ngoài nhờ có một số lợi thế nhất định đã có đóng góp quan trọng những câu chuyện tương tự như thế này. Họ là cầu nối Việt Nam và thế giới. Làm sao để phát huy hơn nữa vai trò của họ? Điều này tôi nghĩ ai cũng có câu trả lời hay, và đặc biệt là các nhà làm chính sách".

Tôi bị sốc trước những tấm bản đồ sai sự thật

Các anh tiếp cận được với những tấm bản đồ sai sự thật được đăng tải trên một số tạp chí khoa học nước ngoài trong trường hợp nào?

TS Bùi Quang Hiển: Tôi nhìn thấy cái bản đồ Trung Quốc có đường lưỡi bò được đăng tải trên tạp chí khoa học quốc tế lần đầu tiên vào ngày 17/6/2011 thông qua bức thư của Tiến sĩ Trần Ngọc Tiến Dũng gửi vào hòm thư của nhóm GCMM. Tôi nghĩ là sẽ còn có nhiều bài báo như thế mà các nhà khoa học Việt Nam chưa phát hiện ra. Nhờ vào hệ thống dữ liệu và quyền truy cập vào các bài báo quốc tế trên mọi lĩnh vực tại nơi tôi công tác, tôi đã dành thời gian tìm hiểu và liệt kê ra khoảng 10 bài báo (đều của tác giả người Trung Quốc) có đăng tải bản đồ Trung Quốc có hình lưỡi bò. Tôi nghĩ sẽ còn nhiều bài báo nữa mà tôi chưa phát hiện ra, nên tôi đã viết thư thông báo cho các đồng nghiệp để có thể họ bắt tay vào công cuộc tìm kiếm.

TS Trần Ngọc Tiến Dũng: Nhờ vào công tác nghiên cứu lĩnh vực geosciences, geo-environments. Thông thường khi nghiên cứu 1 vấn đề nào đó cho 1 khu vực nghiên cứu của 1 vị trí địa lý nhất định, chúng ta sẽ thấy tác giả đưa bản đồ địa lý nào đó để biểu thị khu vực nghiên cứu (KVNC) trên nguyên tắc liên hệ KVNC với 1 vị trí địa lý nào đó mà nhiều người biết đến. Trong lĩnh vực geosciences, geo-environments ta rất hay gặp, đặc biệt những năm gần đây thế giới ý thức được vấn đề môi trường, biến đổi khí hậu, nên việc nghiên cứu lĩnh vực này cho 1 site cụ thể rất thường hay gặp.

Trở lại bài báo của Tai et al.: hình minh họa có bản đồ lưỡi bò chỉ cung cấp 1 thông tin duy nhất đó là vị trí địa lý của khu vực nghiên cứu, nhưng nó lại chiếm hơn nửa trang báo (do chèn lưỡi bò vào), trong khi bài báo chỉ 9 trang (không kể tài liệu tham khảo). Thông thường, ít nhất là với cá nhân tôi, khi giới thiệu vị trí địa lý cho study area, bản đồ không cần phải to thế. Còn có nhiều kết quả khác cần đăng trong khi trang báo luôn có giới hạn.


Cảm giác đầu tiên của anh khi nhìn tấm bản đồ sai sự thật đó như thế nào?
TS Trần Ngọc Tiến Dũng: Tôi đã thấy tấm bản đồ này đăng trên 1 cách chính thống trong tạp chí hàng không của South China Airline khi đi máy bay của hãng này (2009). Tôi đã chụp hình và kể lại với mọi người.
Tuy nhiên, tôi thật sự sốc khi thấy bản đồ lưỡi bò xuất hiện rất lớn một cách "tự tin" trên một tạp chí khoa học quốc tế của ngành mà tôi quan tâm.
Tôi nghĩ ngay đến việc phải "giật chuông báo" cho ban biên tập (BBT) tạp chí biết, bởi bài báo được xuất bản online ngày 19/4 nhưng nó được đưa vào số xuất bản tháng 8/2011, có thể còn kịp để BBT loại nó ra cho bản in sắp tới.
Tôi gác lại công việc soạn báo cáo dở dang (viết bằng tiếng Pháp), để tập trung thảo tiếng Anh gửi cho GS. Cossu (ông này vừa thay thế người tiền nhiệm từ đầu năm 2009). Tinh thần cuả thư gửi không quá dài, đủ ý mình muốn nói và nhất là phải viết sao cho thật khoa học khách quan, hạn chế tối đa lời lẽ chính trị. Và sau đó là bức thư như mọi người đã biết. Tuy nhiên vẫn còn thiếu một số ý và câu từ chưa chuẩn (nhất là việc mình nhầm nghĩa của từ “inhabitable” tiếng Anh hoàn toàn khác nghĩa tiếng Pháp. Sau do mình có gửi thư đính chính lại dùng đúng là “non-inhabitable” cho GS. Cossu và tác giả liên hệ).
Với suy nghĩ đây là thư gây sự chú ý cho BBT, việc làm sau đó là phải làm một bài bình luận theo đúng thông lệ bài báo khoa hoc quốc tế dạng “Comment/Discussion-Reply” (Bình luận/Thảo thuận – Trả lời) để BBT gửi cho tác giả đòi trả lời và phải đề nghị 1 hội KH nào đó của VN lên tiếng một cách chính thống với tư cách là người "bị hại". GS. Cossu đã phản hồi tích cực sau hàng loạt email dồn dập của các nhà KH VN.
Tuy BBT đồng ý đính chính, nhưng Dũng (cùng các bạn khác) vẫn sẽ thực hiện một bài bình luận và gửi cho BBT.

Các nhà làm chính sách sẽ có câu trả lời hay

Các anh nghĩ sao khi những thông tin về tấm bản đồ sai sự thật thường là do những nhà khoa học ở nước ngoài phát hiện mà không phải là những cơ quan chuyên môn hoặc những nhà khoa học trong nước?

TS Bùi Quang Hiển: Tôi nghĩ nguyên nhân là ở Việt Nam thiếu thông tin và thiếu phương tiện để làm khoa học. Tôi được biết là nhiều nhà khoa học ở trong nước phải liên lạc với các đồng nghiệp ở nước ngoài để nhờ họ gửi các bài báo khoa học để họ nghiên cứu. Như chúng tôi làm khoa học ở nước ngoài điều kiện rất tốt, tôi được cơ quan phát máy tính, với máy tính đó tôi có thể truy cập vào nhiều tạp chí khoa học quốc tế. Và kể cả khi tôi mang máy tính về nhà tôi vẫn có thể truy cập được vào các tạp chí này nếu có mạng internet.

Tôi tin tưởng là trong tương lai gần các trường ĐH và các viện nghiên cứu ở VN sẽ trang bị hệ thống cơ sở dữ liệu khoa học như thế để các nhà khoa học có điều kiện làm việc tốt hơn.
TS Trần Ngọc Tiến Dũng: Thông cảm với các đồng nghiệp trong nước, tôi xin phép đề cập một cách vi mô, còn vĩ mô thì báo chí tốn nhiều giấy mực rồi.

– Họ phải mưu sinh, lo toan cơm áo gạo tiền, nhất là thời điểm hiện nay, họ có thể không có nhiều thời gian dành cho việc tìm kiếm thông tin bài báo khoa học, so với đồng nghiệp ở nước ngoài. Trong khi đó, đồng nghiệp ở nước ngoài thu nhập từ lương tháng không giàu có nhưng có thể yên tâm có cuộc sống tốt để tập trung thời gian toàn phần cho việc NCKH (Cụ thể để muốn làm NCS ở 1 trường bên Pháp hay Canada, trường qui định NCS phải được đảm bảo có học bổng tối thiểu để sống được.

– Lĩnh vực geosciences – geoenvironment (địa khoa học – địa môi trường) không có nhiều nhà khoa học ở VN hiện nay theo đuổi. Thường bắt gặp bản đồ mô tả vi trí địa lý trong các xuất bản khoa học của lĩnh vực này.

– Việt Nam đang ở gian đoạn tiến dần đến chuẩn mực khoa học để tạo ra sản phẩm nghiên cứu có chất lượng. Thực vậy trong thời gian gần đây khi xét tuyển dự án KH, ta thường có yêu cầu có bài đăng trên các tạp chí per review hoặc có trong hệ thống ISI.

Anh nghĩ như thế nào về vai trò của những nhà khoa học Việt Nam ở nước ngoài trong những câu chuyện tương tự như thế này? Làm sao để phát huy hơn nữa vai trò của họ?

TS Trần Ngọc Tiến Dũng: Các nhà KH Việt ở nước ngoài nhờ có một số lợi thế nhất định họ có đóng góp quan trọng những câu chuyện tương tự như thế này. Họ là cầu nối Việt Nam và thế giới.

Làm sao để phát huy hơn nữa vai trò của họ? Điều này tôi nghĩ ai cũng có câu trả lời hay, và đặc biệt là các nhà làm chính sách.

Nhưng theo tôi, một lần nữa quan điểm rất vi mô, các cấp quản lý tạo điều kiện hết cỡ cho những ai có khả năng và nguyện vọng đi học nước ngoài. Chất xám ngày nay truyền rất nhanh bằng tốc độ của Internet.

Tại sao không có Vietnam Sea?

Các anh bắt đầu quan tâm tới những thông tin về tình hình biển Đông từ khi nào?
TS Bùi Quang Hiển: Tôi quan tâm đến Biển Đông từ 6 đến 7 năm trở lại đây thôi, từ khi tôi rời Việt Nam sang Pháp du học vào năm 2004.

Trước đó tôi có nghe qua về tình hình Biển Đông nhưng không có điều kiện và thời gian để tìm hiểu rõ. Khi sang tới Pháp tôi có tham gia các hoạt động của hội sinh viên Việt Nam tại Pháp, rồi tham gia tổ chức các hoạt động khoa học của Hội cựu sinh viên khối Cầu Đường Pháp (ĐH GTVT) cũng như của cộng đồng người Việt tại đây nên quen biết biết nhiều trí thức, đặc biệt là các tri thức trẻ họ rất quan tâm tới Biển Đông.

Nhờ có họ tôi cũng biết được nhiều thông tin nhiều chiều hơn và biết tình hình hiện tại của Biển Đông. Quan điểm của tôi là muốn giữ được Biển Đông mỗi người Việt Nam trước hiết phải hiểu về tình hình Biển Đông.

TS Trần Ngọc Tiến Dũng: Khoảng năm 1988, trong sách tập đọc lớp 2 (?) có in hình chú Hải quân nắm chắc tay súng. Năm lớp 7 khi thầy dạy vẽ cho đề thi tranh cổ động nội dung "Ước mơ của em", tôi lấy hình đó ra vẽ lại.

Bẵng đi một thời gian dài cho tới tận đại học cũng không để ý đến vấn đề này. Nhưng kể từ khi đi du học lại quan tâm hơn, nhìn bản đồ Việt Nam, và thế giới nhiều hơn? Vì khi đi máy bay, được cung cấp nhiều hình ảnh bản đồ để đối chiếu VN và nước đến.

Sau đó, trong thời gian học, có điều kiện nhìn bản đồ thế giới, trao đổi với bạn bè và đặt câu hỏi tại sao VN nằm dọc theo biển mà không có tên quốc tế "Mer du Vietnam = Vietnam Sea" tương tự như "Mer du Japon/Mer de China méridionale/Mer des Philippines".